تأثیر کاهش منابع آب بر کشاورزی (زراعت و باغداری) در شهرستان لنجان

تحقیق حاضر درصدد بررسی و تحلیل تأثیر کاهش منابع آب بر وضعیت کشاورزی (زراعت و باغداری) در شهرستان لنجان است که مشخص کند کاهش منابع آب تا چه حد بر وضعیت کشاورزی شهرستان تأثیر دارد. تحقیق حاضر از لحاظ هدف، کاربردی، به لحاظ نوع، توصیفی- تحلیلی و به لحاظ روش جمع¬آوری اطلاعات و داده¬ها، اسنادی است. برای جمع¬آوری اطلاعات و ارزیابی وضعیت منابع آب و کشاورزی شهرستان لنجان، داده¬های کمّی بارش روزانه و سالانه، متوسط دبی روزانه و سالانه آب رودخانه، متوسط سطح آب چاه¬ها و مقدار تخلیه سالانه قنات¬های مشاهده¬ای و چاه موتوری، مقدار آب مصرفی بخش کشاورزی، سطح زیر کشت، میزان تولید و عملکرد محصولات زراعی و باغی شهرستان لنجان در طی 21 سال دوره آماری سال¬های آبی (1391-1370) از شرکت آب منطقه¬ای استان اصفهان، اداره جهاد کشاورزی شهرستان لنجان و سایر نهادهای مرتبط جمع آوری گردیده است. بر اساس هدف پژوهش برای توصیف و تحلیل داده¬ها از مدل¬های آماری و ریاضی شامل؛ شاخص بارش استاندارد (spi)، نمره توزیع استاندارد (z)، استفاده شده و برای بررسی روند تغییرات متغیرها از دو روش پارامتری ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون خطی ساده، آماره¬های آزمون تی (t) و فیشر (f) و از روش استارگس استفاده شده است. از نتایج برگرفته از این تحقیق آن است که، شاخص بارش در اکثر سال¬های آبی در وضعیت نزدیک به نرمال بوده و روند عمومی پراکنش داده¬ها، سری زمانی و تحلیل تابع رگرسیون خطی و روند بارش سالانه طی دوره آماری روند معناداری نداشته است. در ادامه تحلیل تابع رگرسیون خطی دبی¬های سالانه بالاتر از نرمال با روند منفی نشان دهنده آن است که تعداد روزهایی که، دبی بالاتر از حد نرمال بوده در حال کاهش است و تحلیل روند دبی¬های پایین تر از نرمال نشان دهنده آن است که تعداد روزهایی که، دبی پایین¬تر از حد نرمال بوده در حال افزایش است. بر این اساس، نتیجه گرفته می شود آب ورودی به منطقه به ویژه در سال¬های اخیر کاهش یافته است. در ادامه روند عمومی پراکنش داده¬ها، سری زمانی میانگین دمای بیشینه و کمینه، رگرسیون میانگین دمای بیشینه و کمینه نشان دهنده آن است که میانگین دمای بیشینه و کمینه روند معناداری ندارد. همچنین روند عمومی پراکنش داده¬ها، سری زمانی دمای بیشینه و کمینه و رگرسیون خطی دمای بیشینه وکمینه نشان دهنده آن است که دمای بیشینه روند معناداری ندارد در صورتی که دمای کمینه دارای روند افزایشی است. بنابراین، در اثر افزایش دمای کمینه یا دمای شبانه، عدم تعادل در رطوبت، مقدار تبخیر و سایر عوامل مورد نیاز برای رشد پوشش گیاهی ایجاد می¬شود که اثرات آن را می¬توان در وضعیت کشاورزی شهرستان مشاهده نمود. تحلیل توابع رگرسیون خطی و سری زمانی با روند منفی، نمودارهای هیدروگراف آب¬های زیر زمینی شهرستان لنجان طی دوره آماری مورد مطالعه نشان دهنده روند کاهشی سالانه آب چشمه و قنات¬ها در طی 21 سال آبی گذشته است. به طوری که 40 درصد قنات¬ها به طور کامل خشک شده و 60 درصد قنات¬های مورد مطالعه با افت شدید سطح آب مواجه بوده¬اند. همچنین افزایش تخلیه آب چاه موتوری منطقه نشان دهنده برداشت بیش از حد از آب¬های زیر زمینی در سال¬های خشکسالی به ویژه در سال¬های اخیر است. از 10 مورد چاه مشاهده¬ای شهرستان50 درصد چاه¬ها با روند به شدت کاهشی سطح آب به ویژه در سال¬های اخیر روبرو بوده است. روند نسبتاً افزایشی 50 درصد چاه¬های مشاهده¬ای دیگر با ضریب تعیین بسیار کم معنادار است. اثرات این کاهش آب را می¬توان در وضعیت کشاورزی شهرستان مشاهده نمود. ارزیابی وضعیت منابع آب کشاورزی شهرستان لنجان برای دوره آماری مورد مطالعه نشان می¬دهد سال¬های منطبق با سال¬های کاهش بارندگی و آب¬های سطحی و زیر زمینی، آب کمتری به بخش کشاورزی تخصیص یافته و بالعکس در سال¬های ترسالی آب بیشتری در بخش کشاورزی استفاده شده است. ارزیابی وضعیت سطح زیرکشت، مقدار تولید و عملکرد محصولات زراعی و باغی شهرستان لنجان برای دوره آماری مورد مطالعه نشان می¬دهد سال¬هایی که مقدار منابع آب مناسب بوده، سطح زیر کشت، مقدار تولید و عملکرد افزایش داشته، و سال¬هایی که با کاهش منابع آب همراه بوده این متغیر¬ها کاهش محسوسی داشته اند. تحلیل توابع رگرسیون خطی، سری زمانی و روند سطوح زیر کشت و تولید نشان دهنده روند کاهشی کل سطح زیر کشت زراعی و روند افزایشی زمین¬های آیش آبی است و کل تولید محصولات زراعی و کل سطح زیر کشت باغی نیز روند نسبتاً افزایشی داشته است که بیشترین مقدار تولید مربوط به تولید محصول برنج،گردو و بادام است. همچنین بر اساس تحلیل تابع رگرسیون خطی، روند پراکنش داده¬ها، سری زمانی و نمودارهای عملکرد، نشان دهنده روند نسبتاً افزایشی عملکرد محصول برنج، گندم و جو و روند کاهشی عملکرد محصولات عمده باغی است. روند افزایشی عملکرد محصولات عمده زراعی همچون برنج در طی دوره آماری به جهت افزایش تولید و سطح زیر کشت آن محصول و روند نسبتاً افزایشی عملکرد دو محصول گندم و جو به دلیل روند کاهشی سطح زیر کشت این دو محصول در منطقه است. ضریب همبستگی پیرسون، نشان دهنده همبستگی و تحلیل واریانس و آماره آزمون تی و فیشر، نشان دهنده معنادار بودن رگرسیون و رابطه خطی با سطح معناداری به دست آمده کمتر از 5 درصد بین مقدار منابع آب و سطح زیرکشت و تولید محصولات زراعی و باغی و اثر معنادار مقدار منابع آب بر کل سطح زیر کشت زراعی- باغی و جمع آیش آبی با میزان اطمینان بالای 95 درصد است. با توجه به آن که در منطقه به ویژه در سال¬های اخیر، خشکسالی و کاهش مقدار منابع آب قابل ملاحظه است و سطح زیرکشت برخی از محصولات زراعی روند کاهشی داشته، اما سطح زیر کشت برخی از محصولات زراعی و باغی در منطقه روند افزایشی داشته است. بنابراین، بر اساس مقدار آب مورد نیاز محصولات زراعی و باغی افزایش یافته و همچنین مقدار آب مورد نیاز محصولات زراعی و باغی کاهش یافته، نتایج نشان دهنده، مقدار پس انداز آبی است که حاصل از تفاوت کل آب مورد نیاز محصولات افزایش یافته، آب مورد نیاز محصولات کاهش یافته و آب مصرفی کشاورزی است. در ادامه با محاسبه ضریب همبستگی بین پس انداز آبی و آب مورد نیاز با افزایش سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی افزایش یافته و همچنین آب مورد نیاز سطح زیر کشت محصولات زراعی و باغی کاهش یافته، نتایج نشان دهنده همبستگی بین این متغیرها با میزان اطمینان بالای 95 درصد است. در واقع این ارزیابی نشان دهنده آن است که؛ آب مصرفی در مورد محصولات زراعی و باغی که سطح زیر کشت آن¬ها افزایش یافته است با کاهش سطح زیر کشت برخی از محصولات زراعی و باغی دیگر، توسط کشاورزان تأمین شده است. در مجموع نتایج پژوهش نشان دهنده آن است که کاهش منابع آب اثر قابل ملاحظه¬ای بر وضعیت کشاورزی (زراعت و باغداری) منطقه داشته و در سال¬های مواجه با کاهش منابع آب، کاهش محسوسی در سطح زیر کشت، مقدار تولید و عملکرد تمام محصولات زراعی و باغی ملاحظه می¬گردد. در پایان پیشنهادهایی جهت بهره¬برداری مناسب از منابع آب در بخش کشاورزی منطقه ارائه گردیده است